"Φιλογογικό βραδινό - Πρόσφυγες δημιουργοί"

Με αφορμή τα 80 χρόνια από τη Συνθήκη της Λοζάνης, το 3ο Ενιαίο Λύκειο Γιαννιτσών, διοργάνωσε στις 30 Μαρτίου 2003, στο Πνευματικό Κέντρο Γιαννιτσών, εκδήλωση με θέμα:

"Η Μικρασιατική καταστροφή και η προσφυγιά με τα μάτια του Μικρασιάτη Δημιουργού".

 

Διοργανωτές:

Μαυροκεφαλίδου Ελένη
3ο Ε.Λ. Γιαννιτσών

Ευσταθίου Αικατερίνη
3ο Ε.Λ. Γιαννιτσών

Δεμερτζίδου Ζωή
2ο Ε.Λ. Γιαννιτσών

Κιουλμουράτογλου Τάσος
1ο Τ.Ε.Ε. Σχολική Βιβλιοθήκη

«…Τι να σημειώσω στο χαρτί χωρίς να κατρακυλήσει κ' ένα ζεματιστό δάκρυ, να λυώσει τα ψηφιά; Τ' όνομά σου; 'Ή κατά που έπεφτε ή αγιασμένη μεριά, πού βρισκόσουν μια φορά, απάνου στην απέ­ραντη επιφάνεια της γης; Σα βάζω με το νου τις χρυσές μέρες σου πού χαθήκανε, πιάνεται ή καρδιά μου. "Ήτανε όνειρο μαθές; Ήτανε πλάνεμα μαγικό; Τι είναι λοιπόν αυτός ο κόσμος; Ρωτώ ύστερ' από τόσους καί τόσους πού το ρωτήξανε. Αγαπημένη γωνιά! Αγιασμένο βουνό! Δεν ήσουνα εσύ πατέρας μου καί μητέρα μου καί κάθε αγάπη μου; Πώς ξεμάκρυνες από μένα κ’ έσβησες που μήτε το μάτι μου πια να σε ξεδιαλύνει;…» Φ. Κόντογλου , «Το Αϊβαλί η πατρίδα μου».

 

 

 

Μικρασιάτες Λογοτέχνες και Ποιητές - Γενιά του '30

Σ’ αυτούς τους ταραγμένους καιρούς προσπάθησαν να ενταχθούν οι πρόσφυγες στην ελληνική κοινωνία και γρήγορα ξεχώρισαν σε όλους τους τομείς της κοινωνικής, πολιτικής και πνευματικής ζωής. Οι Μικρασιάτες λογοτέχνες: Φώτης Κόντογλου, Ηλίας Βενέζης, Στρατής Δούκας, Γιώργος Θεοτοκάς, Κοσμάς Πολίτης και Γιώργος Σεφέρης μαζί με τους Μυριβήλη, Καραγάτση, Πετσάλη, Τερζάκη και Παντελή Πρεβελάκη, θα είναι οι στυλοβάτες της Γενιάς του ’30.

Τα έργα τους περιστρέφονται γύρω από τους θεματικούς άξονες: Έξοδος – Προσφυγιά - Ειρηνική ζωή. Η Έξοδος του Ελληνισμού από τη Μικρά Ασία το ’22 είναι η κορύφωση των γεγονότων και κάνει την τομή στο χώρο και στο χρόνο. Η φωτιά της Σμύρνης, η αλλοφροσύνη των ξεριζωμένων, ο αγώνας για τη φυγή και τη σωτηρία είναι «κοινοί τόποι» στις λογοτεχνικές σελίδες τους.

Ο Σεφέρης, γεννημένος στη Σμύρνη, με τη «Στροφή» (διφορούμενος ο τίτλος της συλλογής) γινόταν ο εισηγητής της νεώτερης ποίησης στην Ελλάδα, μεταθέτοντας το κέντρο βάρους της ποίησης από το «εγώ» στο «εμείς» και ταυτόχρονα εισάγοντάς μας σ’ ένα κλίμα ολότελα διαφορετικό από αυτό της παρακμής και της διάλυσης, που χαρακτήριζε τη γενιά της δεκαετίας 1920-30.

Ο Σεφέρης έχει τη θλίψη του ανθρώπου που συλλογίζεται πολύ πάνω στα ανθρώπινα και ακόμη του Έλληνα με το κατακάθι της πίκρας από τη σκλαβιά και τις εθνικές περιπέτειες «καημό της Ρωμιοσύνη». Υπήρξε στοχαστής, μελετητής, μεταφραστής, μα πάνω απ΄ όλα ποιητής που ανανέωσε την ποιητική μας παράδοση και χάρισε στη Ελλάδα ένα Νόμπελ!

 

Προσφυγιά

Ο απολογισμός είναι της Διδώς Σωτηρίου:
«…Βαπόρια φτάναν το ένα πίσω απ' τ' άλλο, και ξεφόρτωναν κόσμο, έναν κόσμο ξεκουρντισμένον, αλλόκοτο, άρρωστο, συφοριασμένο, λες κι έβγαινε από φρενοκομεία, από νοσοκομεία, από νεκροταφεία. Έπηξαν οι δρόμοι, το λιμάνι, οι εκκλησίες, τα σχολειά, οι δημόσιοι χώροι. Στα πεζοδρόμια γεννιόνταν παιδιά και πέθαιναν γέροι. Ενάμισυ εκατομμύριο άνθρωποι βρεθήκανε ξαφνικά έξω απ' την προγονική τους γη…
Παράτησαν περιουσίες, τον καρπό στα δέντρα και στα χωράφια, το φαΐ στη φουφού, τη σοδειά στην αποθήκη, το κομπόδεμα στο συρτάρι, τα πορτραίτα των προγόνων στους τοίχους. Και Βάλθηκαν να τρέχουν, να φεύγουν κυνηγημένοι απ' το τούρκικο μαχαίρι και τη φωτιά του πολέμου. Έρχεται μια τραγική στιγμή στη Ζωή του ανθρώπου, που το θεωρεί τύχη να μπορέσει να παρατήσει το έχει του, την πατρίδα του, το παρελθόν του και να φύγει, να φύγει λαχανιασμένος αποζητώντας αλλού τη σιγουριά. Άρπαξαν οι άνθρωποι Βάρκες, καΐκια, σχεδίες, Βαπόρια, πέρασαν τη θάλασσα σ' έναν ομαδικό, φοβερό ξενητεμό. Κοιμήθηκαν από βραδίς νοικοκυραίοι στον τόπο τους και ξύπνησαν φυγάδες, θαλασσοπόροι, άστεγοι, άποροι, αλήτες και ζητιάνοι στα λιμάνια του Πειραιά, της Σαλονίκης, της Καβάλας, του Βόλου, της Πάτρας… Ενάμισυ εκατομμύριο αγωνίες και οικονομικά προβλήματα ξεμπάρκαραν στο φλούδι της Ελλάδας, με μια θλιβερή ταμπέλα κρεμασμένη στο στήθος: "Πρόσφυγες!" Πού ν' αποκουμπήσουν οι πρόσφυγες; Τι να σκεφτούν; Τι να ξεχάσουν; Τι να πράξουν; Πού να δουλέψουν; Πώς να ζήσουν;…» (Οι Νεκροί περιμένουν, σελ. 133).

 

 

Πολλά πικρόχολα σχόλια έγιναν σχετικά με το τι είχαν και τι έχασαν οι πρόσφυγες. Και σ’ αυτά ο Καταραμόπουλος απαντά.
«…Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή…Φανταστείτε το βιός γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων. Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί, γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου…» σελ.109-110.

 

 

Ειρηνική Ζωή - Αλησμόνητες Πατρίδες

Ο Ψαθάς μας ξεναγεί στην πρωτεύουσα του Πόντου.
«…Νάτην η Τραπεζούντα — πρωτεύουσα ιστορική των Κομνηνών — γεμάτη εκκλησιές, κάστρα βυζαντινά, τζαμιά κι' ορθοδοξία, που από τη μια μεριά της σκαρφαλώνει στον λόφο του «Πόζ Τεπέ» κι' απ’ την άλλη δροσολογιέται ανέμελα στην θάλασσα του Ευξείνου, που πότε χαϊδεύει τις αμμουδιές της καταγάλανη, και πότε ανασηκώνεται θυμωμένη, σε κύματα θεόρατα, που σπάζουν και βροντολογούν στα βράχια του γιαλού της…»

 

Θυμάται ακόμα το πανηγύρι της Παναγιάς και το ζωντανεύει με παραστατικότητα.

«…Καμάρι ήταν του ελληνισμού η Παναγιά η Σουμελά…Τι πλήθος, θεέ μου, μαζευόταν εκεί κάθε χρονιά — Δεκαπενταύγουστο — απ’ όλο τον Πόντο και την Ρωσία και τι τραγούδια και χοροί και κεμεντζέδες και νταούλια, μέρες ολόκληρες, κι οι καλόγεροι να έχουν ετοιμασμένα τα καζάνια με τα φαγιά και τα ψωμιά, να τραβάνε τις κάμες οι λεβέντες ζιπκαλήδες για την «σέρα» και δόστου χοροί και τουφεκιές και κουμπουριές ν' άντιλαλάνε την χαρά της Ρωμιοσύνης…»

Για τη Σμύρνη, το καμάρι των Ιώνων η Διδώ Σωτηρίου γράφει:

«…Πάντα εδώ στη Σμύρνη έβρισκε σιγουριά κι αποκούμπι η ρωμιοσύνη. Οι Τούρκοι τη λέγανε «Γκιαούρ Ισμίρ» κι ήτανε πραγματικά η Άπιστη γι' αυτούς για μας όμως ήτανε η χαρούμενη και φιλόξενη πρωτεύουσα του ελληνισμού. Μοσχοβολούσε γιασεμί και λαχταρούσε για λευτεριά. Μόνο να σεργιανάς στο Καί, στα μπουλβάρια, στους βερχανέδες, να νταραβερίζεσαι στα μπεζεστένια, να πίνεις ρακί στο Κόρσο, να βλέπεις παντού κέφι, χαρά, σου μαλάκωνε η καρδιά, γέμιζε φως, πόθους, θάρρητα. Να ζήσω, έλεγε, να ζήσω, να δουλέψω απεξαρχής, να φτιάσω τούτο καί τ' άλλο, να χαρώ, ν' αγαπήσω, να χτίσω…»

Παρόμοια σχόλια για τη Μητρόπολη του Μικρασιατικού Ελληνισμού κάνει και η Ανζέλ Κουρτιάν.

«…Ή Σμύρνη ήταν τότε πολύ ωραία πόλις. Καταστήματα απίθανα, πλημμυρισμένα από φώτα και, όπου κι αν περπατούσες ένιωθες χαρούμενος από τα διάφορα κουδουνάκια που ακουγόντουσαν παντού: Τα τραμ ήταν σε ράγες απάνω αλλά τα τραβούσαν δυο άλογα με κουδουνάκια . Όπου πουλούσαν αναψυκτικά, υπήρχε ένα μηχάνημα που γύριζε και κουδούνιζε για να προκαλεί τους πελάτες. Τα χρυσοχοεία πάλι ήταν γεμάτα αστραφτερά πράγματα και δεν μπορούσες να ξεκολλήσεις από τις βιτρίνες… Όλος ο εμπορικός κόσμος ήταν χριστιανικός. Έλληνες και Άρμεναίοι είχαν τα πιο καλά και τα πιο πλούσια μαγαζιά…»

 

 

Έξοδος του Ελληνισμού από την Μικρά Ασία

 

Στην πυρπόληση της Σμύρνης που σηματοδότησε το τέλος μιας εποχής και την απαρχή μιας άλλης εστιάζει την περιγραφή της η Διδώ Σωτηρίου στα "Ματωμένα χώματα" : σελ. 311 – 312.

«…Η φωτιά απλωνόταν παντού. Ντουμάνιασε ο ουρανός. Μαύρα σύγνεφα ανηφορίζανε και μπερδευότανε το ‘να με τ’ άλλο. Κόσμος, εκατοντάδες χιλιάδες κόσμος, τρελός από φόβο, αρχίνησε να τρέχει απ' όλα τα στενοσόκακα και τους βερχανέδες και να ξεχύνεται στην παραλία σαν μαύρο ποτάμι. - Σφαγή! Σφαγή! - Παναγιά βοήθα! – Προφτάστε! - Σώστε μας! Η μάζα πυκνώνει, δεν ξεχωρίζεις ανθρώπους, μα ένα μαύρο ποτάμι που κουνιέται πέρα δώθε απελπισμένα, δίχως να μπορεί να σταθεί ούτε να προχωρήσει. Μπρος θάλασσα, πίσω φωτιά και σφαγή! Ένας αχός κατρακυλάει από τα Βάθη της πολιτείας και σπέρνει τον πανικό. - Τούρκοι! - Τσέτες! - Μας σφάζουνε! Έλεος! Η θάλασσα δεν είναι πια εμπόδιο. Χιλιάδες άνθρωποι πέφτουνε και πνίγονται…»

Στους ίδιους δρόμους, κατά τον Αμερικανό πρόξενο Τζωρτζ Χόρτον μαρτύρησε και ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος.

«...Ένας Τούρκος αξιωματικός και δύο στρατιώτες πήγαν στα γραφεία της Μητρόπολης και τον πήραν για να τον πάνε στον Νουρεντίν Πασά, τον Τούρκο αρχιστράτηγο, ο οποίος όπως λένε είχε συλλάβει το τρομερό σχέδιο να τον παραδώσει στον φανατικό όχλο για να τον κάνει ό,τι ήθελε. Δεν υπάρχουν αρκετές αποδείξεις γι’ αυτό, αλλά παραμένει γεγονός ότι ο αρχιεπίσκοπος σκοτώθηκε από τον όχλο. Τον έφτυσαν, του ξερίζωσαν το γένια, τον χτύπησαν, τον μαχαίρωσαν μέχρι θανάτου κι ύστερα τον έσυραν στους δρόμους…» σελ. 126 – 127.

 

Πάλι κατά τη Διδώ Σωτηρίου ένα ακόμη πιο σκληρό πρόσωπο των συμμάχων γνώριζαν όσοι κατάφερναν να πλησιάσουν στα πλοία τους. "Ματωμένα Χώματα", σελ 317.

«…ο καπετάν Μαθιός είχε πέσει στη θάλασσα του Τσεσμέ, κι είχε φτάσει κολυμπώντας ως ένα εγγλέζικο αντιτορπιλικό και γάντζωσε πάνω στις λαμαρίνες της πλώρης μαζί με δέκα άλλους νοματέους. Μα οι εγγλέζοι σπρώχναν τον κόσμο με χέρια και με πόδια και τους ξαναπετούσαν στη θάλασσα. Κι έλεγαν πως δεν μπορούσαν να επέμβουν στα εσωτερικά της Τουρκίας γιατί ήταν ουδέτεροι. Ακούς ουδέτεροι οι θεομπαίχτες. Κι ένας αγριάνθρωπος τούφερε μια στα δάχτυλα μ' ένα σιδερένιο λοστό, και τούσπασε τις κλείδωσες κι έπεσε αναίσθητος στο νερό…»

Με δάκρυα στα μάτια όσοι κατάφεραν να εξασφαλίσουν μια θέση στο πλοίο αποχαιρετούν τη Σμύρνη που καίγεται, αφήνοντας πίσω μια κόλαση. Τον οδυνηρό αποχαιρετισμό της γενέθλιας γης καταγράφει ο Τάσος Αθανασιάδης στα "Παιδιά της Νιόβης".

«…Επιτέλους, με την αυγή, ακούσαμε τις μηχανές του καραβιού να λειτουργούνε. Κάναμε το σταυρό μας. Φιλιόμασταν. Ναι, ήταν πραγματικότητα. Είχαμε αποφύγει το θάνατο ή την αιχμαλωσία στα βάθη της Ανατολίας! Είμασταν απ’ τους τυχερούς, χάρη σ' έναν άνθρωπο του λαού με χριστιανικά αισθήματα. Μια χριστιανική πράξη μπορεί να εξαγοράσει χιλιάδες βαρβαρότητες. Παίρνω μαζί μου, Σμύρνη, το δράμα σου, σήμερα, αυγή της 28ης Αυγούστου 1922. Το βλέμμα μου δεν έχει τη δύναμη να διαπεράσει το φράγμα απ’ τα δάκρυα μου, όσο απομακρυνόμαστε απ’ την ακτή. Όχι! Ιωνία δε σε χάνω! Διατηρώ στο αίμα μου τα μέταλλα απ’ το έδαφος σου, στα σπλάχνα μου τους χυμούς απ’ τα φυτά σου· την αιθρία σου μέσα στην ψυχή μου· στο ήθος μου την αρχοντιά σου, θεοί της Ιωνίας, παρακαλώ σας, συντροφέψτε την πατρίδα μου στη μοναξιά της με τα χαμόγελά σας…»